حکیم ترمذی از نگاه عطار نیشابوری

ترمذ همواره در طول تاریخ، خاستگاه بسیاری از بزرگان دین و عالمان و عارفان سترگ بوده است؛ چنان که حافظ ابرو آن را «مدینهالرّجال» خوانده است. ازجملۀ بزرگان این شهر می توان به شخصیت های زیر اشاره کرد: ابوبکر ورّاق ترمذی، از مشایخ صوفیه؛ سیدبرهان الدین ترمذی؛ ابوعیسی محمدبن عیسی ترمذی، مؤلف کتاب الجامع الصحیح، از صحاح ستّۀ اهل سنت؛ ابوجعفر محمدبن احمدبن نصر ترمذی، فقیه شافعی؛ و سرانجام، حکیم مورد نظر ما در این مقاله، ابوعبدالله محمدبن علی بن حسن (یا حسین) بن بشربن هارون، مشهور به «حکیم ترمذی»، محدث، مفسر، متکلم و صوفی دانشمند که در سدۀ  سوم قمری ( نهم میلادی) می زیسته است. صوفیانِ بسیاری شاگردان حکیم ترمذی به شمار می آمده اند که از میان آنان می توان به احمدبن محمد عیسی، حسن بن علی جوزجانی، و ابوبکر ورّاق ترمذی اشاره کرد. متکلمی همچون غزالی، و بزرگ عارف اندلس، جناب محی الدین ابن عربی، از آثار و افکار ترمذی بهره ها برده اند، و به ویژه ابن عربی، از حکیم ترمذی به مثابۀ یکی از اقطاب خویش یاد کرده است. ترمذی همچنین، مکتب خاصی را به نام «حکیمیّه» بنیان نهاده است. یکی از ترجمان های حکیم مزبور را می توان در بخش پنجاه و هشتم شاهکار محمدبن ابراهیم فریدالدین عطار نیشابوری، تذکرۀ الاولیاء، یافت؛ کتابی که طبق نظر رینولد نیکلسن، ویراستار علمی کتاب، در پیش گفتاری که بر این اثر نوشته است، قدیمی ترین اثر از این نوع در زبان پارسی است. هرچند اثر یادشده در ضبط ازمنه و جزئیات شرح احوال، دچار کاستی هایی است، باوجوداین، مشتمل بر حجم عظیمی از اطلاعاتی است که در تراجم بعدی یا در هیچ منبع دیگری نمی توان یافت. ارزش تذکره، به مثابۀ منبعی برای تاریخ تصوف، می تواند به طور جدی برآورد و بدان بها داده شود. این تذکره اساساً معطوف و ناظر به بیان پندهای اخلاقی و کلمات حکیمانه ای است که پیرایش اخلاقی آدمیان براساس آن استوار است. در مقالۀ حاضر، سعی می کنیم گزیده ای از مهم ترین نکاتی را که عطار نیشابوری در توصیف خود از حکیم ترمذی ذکر کرده است، ارائه دهیم. افزون برآن، تلاش می کنیم منتخبی از کلمات حکمت آمیز و حکمت آموز ترمذی را براساس نقل نیشابوری ارائه و مستندات، شواهد، توضیحات و تفسیرهای حکمی، عرفانی و قرآنی آن را عرضه کنیم.